Wrzos-bardzo popularny w borach foto: Maciej Żurawka

Flora i fauna Borów Tucholskich

Świat roślin


Historia roślinności regionu liczy blisko 12 tysięcy lat. Tuż po ustąpieniu lądolodu rozwinęła się tu bezleśna tundra, przechodząca stopniowo w formacje stepowo-leśne i leśne, i niezależnie od faktów późniejszej degradacyjnej roli człowieka – istnieją do dzisiaj dowody, iż w Borach Tucholskich zachowały się układy przyrodnicze zbliżone do pierwotnych, co w powiązaniu z ubogimi glebami powstałymi z jałowych piasków sandrowych, urozmaiconą rzeźbę terenu oraz dobrze rozwiniętą siecią hydrograficzną – tłumaczy niespotykaną obfitość stanowisk rzadkich lub wręcz ginących dziś gatunków roślin. Dlatego nieomal siebie spotkać tu można relikty borealne (np. chamedafne północną), jak też relikty stepowe (dzwonek syberyjski), czy też występujące składniki roślinności górskiej (cis, jawor, brzęk) obok niżowych roślin tzw. Atlantyckich (lobelia jeziorna).

Niezwykła malowniczość krajobrazu wynikająca z meandrującej sieci rzek i strumieni oraz licznych jezior, a także z kontrastów przestrzennych wzniesień morenowych i uskoków erozyjnych – potęguje wielkie bogactwo zieleni Borów. Kompleksy leśne porastają przede wszystkim piaski sandrowe Równiny Tucholskiej oraz liczne czołowe, a więc te tereny, które dla rolnictwa były tu praktycznie zbyt ubogie lub niedostępne. W klasyfikacji przyrodniczo-leśnej Bory Tucholskie leżą w trzeciej Krainie zwanej Wielkopolsko-Pomorską. Lesistość tej krainy jest wyższa od przeciętnej w kraju, choć potencjalność produkcyjna siedlisk leśnych niższa. Lasy charakteryzują się tu najwyższym udziałem drzewostanów sosnowych z małym dodatkiem dąbrów. Lesistość dzielnicy Borów Tucholskich jest wysoka i wynosi 54,1% jednakże – podobnie jak w całej krainie – słaba jest zasobność oraz potencjalna produkcyjność miejscowych siedlisk leśnych. Przeważają tu zdecydowanie słabe siedliska boru świeżego, którym towarzyszy bór suchy i bór mieszany. Lasy liściaste i mieszane występują głównie wzdłuż przeuroczo osadzonych w terenie cieków wodnych oraz na obrzeżach licznych tu jezior (w przewadze dystroficznych i eutroficznych, rzadziej oligotroficznych). Tam też powstały bory bagienne, których charakter zdecydował o niepodważalnej wartości zespołów roślin torfowiskowych.

(Kolor czerwony - gatunki roślin znajdujące się pod prawną ochroną!)

Do głównych gatunków drzew w Borach Tucholskich zaliczyć należy sosnę pospolitą, dąb szypułkowy i bezszypułkowy, buk zwyczajny, świerk pospolity, olszę czarną i grab pospolity, natomiast do gatunków domieszkowych i biocenotycznych – cis pospolity, jarząb brekinia jarząb szwedzki, sosnę czarną i wejmutkę, olszę szarą, brzozę brodawkowatą i omszoną, jesion wyniosły, klon zwyczajny, polny i jaworowy, wiąz pospolity i szypułkowy, lipę drobnolistną, jarząb pospolity, jabłoń dziką, gruszę pospolitą oraz wierzby i topole.

Miejscowe gatunki krzewiaste to m.in. sosna błotna, wawrzynek wilczełyko, rokotnik zwyczajny, bluszcz pospolity, kalinia koralowa, kruszyna pospolita, bagno zwyczajne, porzeczka czarna, jałowiec pospolity, leszczyna pospolita, berberys zwyczajny, róża dzika, żarnowiec miotlasty, szakłak pospolity, psianka słodkogórz oraz jeżyny, głogi, śliwy, trzmieliny, bzy i jemioły. W lasach spotkać można liczne gatunki krzewinek, jak chamedafne północną, zimoziół północny, mącznice lekarską, modrzewnicę zwyczajną, żurawinę błotną oraz borówki i wrzos zwyczajny. W skład runa leśnego wchodzą także niezliczone gatunki bylin oraz roślin jednorocznych, jak np. skrzyp olbrzymi, goździk cudowny, pełnik europejski, rojnik pospolity, parzydło leśne, sasanki, rosiczki, pomocnik baldaszkowy, dziewięćsił bezłodygowy, lilia złotogłów, śnieżyneczka przebiśnieg, storczyki, kopytnik pospolity, pokrzyk wilczajagoda, pierwiosnka wyniosła i lekarska, marzanka wonna, kocanki piaskowe, konwalia majowa, turzyca piaskowa, widłaki, przylaszczka pospolita, zawilce, czerniec gronkowy, kokorycze, wierzbówka, kiprzyca, szczyr trwały, siódmiaczek leśny, dąbrówka rozłogowa, czyściec leśny, gajowiec żółty, pszeniec gajowy, piżmaczek wiosenny, konwalijka dwulistna, czworolist pospolity, kosaniec żółty, łuskiewnik różowy i gruszyczki.

W parku bogaty jest szczególnie świat porostów (liczy około 250 gatunków, a m.in. płucnica islandzka, brodaczki, chrobotki, tarczownice, złotorost ścienny i odnożyca jesionowa), a także mszaków (występują tu m.in. porostnica wielokształtna, rokiety, widłozęby, fałdowniki, płonniki i liczne gatunki torfowców) i paprociowych (np. paprotka zwyczajna, podrzeń żebrowiec, zachyłka trójkątna, orlica pospolita, narecznice i świetlice).

O obfitości gatunków grzybów świadczy nie tylko mnogość grzybów kapeluszowych, stanowiących przedmiot jesiennych zbiorów na skalę wręcz przemysłową, lecz także występowanie rzadkich gatunków jak np. sromotnika bezwstydnego czy też osobników z rodziny smardzowatych, nie wspominając już o dość licznie występującej piestrzenicy kasztanowatej.

W jeziorkach parku dostrzec można z łatwością m.in. grzybienie białe i północne, grążele żółte, lobelię jeziorną, poryblin jeziorny, a ponadto na litoralu jeziornym bobrka trójlistnego, czermień błotną, wełnianki, trzciny i pałki. Na łąkach śródleśnych panują liczne gatunki traw (m.in. z rodzajów trzęślica, perłówka, wiechlina, śmiałek, szczotlicha, kostrzewa) oraz turzyc, a wśród nich towarzyszące im gatunki, jak np. dziewanna wielkokwiatowa, macierzanka piaskowa, rumiany, złocienie, starce, nawłocie, ostrożnie i podbiały.

Świat zwierząt

Teren Borów Tucholskich zamieszkuje wiele różnorodnych gatunków ssaków, ptaków, płazów, gadów, owadów oraz ryb. Należy podkreślić, że stolicą przedstawionego terenu jest miasto Tuchola. Między innymi kolebka reaktywnego w Polsce sokolnictwa, czyli polowania z udziałem ptaków drapieżnych. Gdybyśmy przerzucili się myślą kilka wieków wstecz, zagłębili w przepastne knieje nieprzebytych borów... Trochę wyobraźni i dostrzec można olbrzymią sylwetkę żubra, ociężałego niedźwiedzia, wielkiego tura.

Tur masowo zamieszkiwał Bory Tucholskie. Ten wielki zwierz, który stanowił niezaprzeczalną chlubę naszej dawnej puszczy już do nas nigdy nie powróci. Kurczenie się rozległych, podmokłych terenów, stanowiących miejsce jego bytowania, sprawiło, że gatunek ten nie dotrwał do czasów nam współczesnych. Trudno jest cokolwiek powiedzieć o możliwości powrotu do Borów Tucholskich, niegdyś licznie występujących tu – żubrów i niedźwiedzi. Chociaż... nieobecny do niedawna na tym terenie bóbr – przy pomocnej dłoni człowieka – z powodzeniem zasiedla coraz to nowsze obszary (między innymi penetruje już teren Tucholskiego Parku Krajobrazowego)

Spośród zwierząt do miana dzisiejszego króla Borów pretenduje jeleń. Spotkać go można na przykład wczesnym rankiem lub późnym wieczorem zaspokajającego pragnienie przy nurcie rzeki Brdy, czy też przy brzegach okolicznych jezior. Równie licznie występuje sarna. Zamieszkuje ona obrzeża lasów, łąki śródleśne, pola uprawne. Ze względu na duże urozmaicenia pożywienia w dolinach rzeki i w pobliżu jezior, jest ona ich stałym mieszkańcem. W zasadzie spotkać można ją na każdym ze szlaków turystycznej wędrówki. Z pozostałych gatunków zwierząt kopytnych okresowo na terenie borów przebywają łoś i daniel. Nie mają one tutaj stałej ostoi. Pospolity jest dzik, którego ślady można spotkać przez cały rok w różnych partiach lasu, szczególnie na siedliskach, gdzie występuje dąb.

Największe drapieżniki puszczy to ryś i wilk. Pierwszy z nich w Borach Tucholskich nie występuje. Wilki natomiast spotkać można jedynie sporadycznie w okresie bardzo mroźnych zim. Żyją tu natomiast lis, kuna, tchórz i łasica oraz spotykana nad Brdą wydra, z upodobaniem polująca na ryby. Nad brzegami rzek i małych jezior spotkać można piżmaka i karczownika. W koronach drzew żyją wiewiórki, koszatki i popielice. W warstwie runa leśnego i ściółki najliczniej występującymi gryzoniami są nornice rude i wielkookie myszy leśne. Na polach śródleśnych występują mysz polna i nornik zwyczajny, na łąkach zaś i w dolinach rzek nornik bury i badylarka. Zając szarak należy do pospolitych mieszkańców polan śródleśnych, pól uprawnych i zarośli. Osobną grupę stanowią drobne ssaki owadożerne oraz nietoperze spotykane w pobliżu siedzib ludzkich.

foto: Jurek Grzesiak (c)

Licznie reprezentowane są ptaki. Ogólnie można je podzielić na gatunki osiadłe, przylotne oraz te, które można spotkać jedynie na wiosennych i jesiennych przelotach. czasowo przebywają tu głuszec i cietrzew. Zarośla śródpolne i obrzeża lasu zamieszkują bażant i kuropatwa. Grupę stałych mieszkańców stanowią dzięcioły, w tym dzięcioł czarny i zielony. Z innych gatunków ptaków występujących tylko w lasach o charakterze pierwotnym spotykamy muchołówki. Szczególną cechą awifauny jest występowanie licznej grupy drapieżników dziennych, z których oprócz myszołowa, jastrzębi, krogulca i gołębiarza spotkać można polującego orła bielika i orła rybołowa. Z drapieżców występują również kanie – ruda i czarna oraz sokoły – pustułka i kobuz. Z drapieżników nocnych na terenie Borów Tucholskich spotkać można: puchacza, sowę uszatą i płomykówkę, przebywającą często w pobliżu siedzib ludzkich. Bardzo licznie, szczególnie w okolicy Tucholi; występują gawrony, wrony siwe, kawki i sroki. Bardzo rzadko orzechówki. Dość licznymi są kruki, kolorowe ubarwione sójki, różnobarwne kraski, obserwowane tylko na skraju lasu, podobnie jak częstsze od nich dudki. Na obszarze Borów Tucholskich spotyka się wiele ptaków wodnych. Gnieżdżą się tutaj: krzyżówki, perkozy, łabędzie nieme, cyranki i inne gatunki związane ze środowiskiem wodnym. Na swoje podwodne łowy zalatuje tutaj kormoran. Nad rzekami i szybko płynącymi strugami spotkać można klejnot polskiej awifauny – zimorodka. Na obszarach bagiennych żyją żurawie i bociany czarne. Charakterystycznym elementem rozległych łąk jest występujący dość licznie w Borach Tucholskich bocian biały. W dolinach rzecznych i porastających je zaroślach żyją drozdy i słowiki, a na podmokłych łąkach bekasy, czajki, brodźce i derkacze. W podmokłych lasach gnieździ się słonka.

Rzeki, strugi, jeziora na terenie Borów Tucholskich zamieszkuje szereg gatunków ryb. Pospolitymi między innymi są: płoć, karp, węgorz, sielawa, lipień, okoń, lin, karaś, szczupak i pstrąg, co wskazuje na jeszcze stosunkowo czyste wody w rejonie Borów Tucholskich.

Z płazów i gadów najpospolitsze to: zaskroniec, padalec oraz jaszczurka zwinka. Rzadziej występują żmija zygzakowata. Warto też wspomnieć o będących pod ochroną ropuchach oraz pospolitych żabach: wodnej i trawnej, urządzających wiosną wieczorne koncerty. Bogactwo form reprezentuje świat bezkręgowców, w tym duża gama owadów. Wiele z nich zalicza się do gatunków rzadkich.