Jedno z wielu jezior w Borach - Mukrz foto: Maciej Żurawka

Wody powierzchniowe

Wody powierzchniowe są obok rzeźby terenu i szaty roślinnej podstawo­wym elementem krajobrazu Borów Tucholskich. Siec wód powierzchniowych, na którą składają się liczne rzeki i jeziora, jest bardzo bogata. Wszystkie cieki wodne nalezą do lewego dorzecza Wisły, płynąc na południe lub południowy wschód ku pradolinie Wisły, zgodnie z nachyleniem terenu uksz­tałtowanym w epoce lodowcowej. Odprowadzają one swe wody dawnymi szlakami odpływu wód roztopowych, w które obfituje rozległa równina sandrowa. W związku ze znacznym nachyleniem sandru wszystkie rzeki maja stosunkowo duży spadek i często przypominają swym charakterem rzeki typu podgórskiego. Najważniejszymi rzekami odwadniającymi obszar Borów Tuchol­skich są Brda i Wda zwana Czarna Woda. Rzeki Brda i Wda stanowią główne osie hydrograficzne Borów Tucholskich.

Charakteryzują się one:

• bardzo wyrównanymi stanami i przepływami wód w ciągu roku hydrologicznego,

• względnie wysoką jakością wód w porównaniu do innych rzek Niżu Pol­skiego,

• dużym udziałem szaty leśnej oraz naturalnych zbiorników wodnych, w obrębie dorzecza,

• zagospodarowaniem i wykorzystaniem wód głównie dla potrzeb rolni­czych (nawodnienie łąk systemami kanałów melioracyjnych - Wielki Kanał Brdy i Wdy),

• dogodnymi warunkami tranzytowymi dla turystyki kajakowej - szlaki kajakowe Brdy i Wdy o randze międzynarodowej,

• dużymi spadkami oraz dobrze wykształconymi dolinami, wcinającymi się w otaczające podłoże sandrowe do 10 metrów i głębiej.

Znaczenie gospodarcze rzek Brdy i Wdy ze względu na wielkość zasobów wodnych jak i ich jakość jest bardzo ważne i z tego punktu widzenia zasługuje na wysoki stopień ochrony.

Rzeka Brda jest źródłem wody pitnej dla mieszkańców aglomeracji bydgoskiej, międzynarodowym kajakowym szlakiem turystycznym, źródłem niewykorzystanych w pełni zasobów energetycznych, jak również źródłem wód do na­wodnień rolniczych.

Powalone drzewo na Brdzie foto: Maciej Żurawka

Walory hydrograficzne Brdy, takie jak duży obszar dorzecza (4718 km2), znaczny spadek, wynoszący średnio 0,65 m na kilometr długości rzeki, duże możliwości retencji (Brda przepływa przez 72 większe jeziora), zostały wykorzystane dla celów hydroenergetycznych. Efektem tego jest zbiornik zaporowy i elektrownia wodna w Koronowie.

Rzeka Brda wraz z niektórymi dopływami posiada wyjątkowe walory krajobrazowe. Szczególnie interesujący jest odcinek od ujścia Bielskiej Strugi do miejscowości Piła Młyn. Rzeka płynie tu w pięknej dolinie, obramowanej wysokopiennym starodrzewem lasów liściastych. Liczne bystrza i meandry podnoszące atrakcyjność turystyczną rzeki. Podobne walory krajobrazowe posiada Zbrzyca wraz z Kłoniecznica. Kulawa i Młosienica. Interesujący jest zwłaszcza odcinek szlaku wodnego, na którym Zbrzyca przepływa przez dzie­więć malowniczo położonych jezior.

Drugą ważna rzeka Borów Tucholskich jest Wda, odwadniająca północno-wschodnie obszary omawianego terenu. Wda ma charakter rzeki nizinno-górskiej. W górnym biegu przepływa przez kilka jezior, z których najciekawsze, a zarazem, największe jest Jezioro Wdzydzkie. Jej wody w środkowym biegu wykorzystuje się do nawadniania dużych obszarów łąk. W dolnym natomiast spiętrzenie wód wykorzystano w Zurze i Gródku do produkcji energii elektrycznej. Najważniejszymi dopływami Wdy są: rzeka Niechwaszcz z Parszczenica i Kałębnice. Święta Struga i Prusina. Powierzchnia dorzecza Wdy wynosi 2345 km2, a całkowita długość rzeki 215 km.

Najpiękniejszy widokowo odcinek Wdy znajduje się między ujściem Brzezianki a miejscowością Tleń, gdzie rzeka wartkim nurtem przedziera się wśród lasów wąskim i krętym, przełomowym korytem. W odległości około 5 km poniżej ujścia Brzezianki tworzy ona pętlę, zwana uroczyskiem "Krzywe Koło". Walory krajobrazowe tego terenu, spotęgowane wspaniałymi fragmentami naturalnych lasów liściastych, dorównuje walorom krajobrazowym najpiękniejszych odcinków Brdy.

Struga Siedmiu Jezior jest niewielka rzeczka, wpadającą do Jeziora Charzykowskiego naprzeciw ujścia Brdy, odwadniająca wyjątkowo ciekawy pod względem przyrodniczym zespól siedmiu bardzo malowniczych jezior leśnych.

Cieki wodne wykorzystano praktycznie przy budowie kanałów: wielkiego kanału Brdy (30 km), kanału Wdy (25 km) i kanału Niechwaszczy, zwanego Mokierskim; regulują one odpływ wód (nawadnianie).

Bory Tucholskie (zwłaszcza ich część środkowa i północna) są obszarem wybitnie jeziornym. Jeziora, najczęściej typu rynnowego, tworzą charakterystyczne systemy łańcuchowe powiązane wspólnym odpływem. Przykładem tego mogą być jeziora na szlaku Zbrzycy i Brdy.

Wszystkie naturalne zbiorniki wodne na obszarze Borów Tucholskich powstały w okresie recesji ostatniego zlodowacenia. Najczęściej spotykanym typem genetycznym są jeziora rynnowe powstałe w wyniku erozyjnej działalności wód lodowcowych. Są to jeziora długie i wąskie, kształtem przypominają doliny rzeczne.

Ułożone są w charakterystyczne ciągi, często poprzedzielane progami i płyciznami. Dna jezior są nierówne i maja liczne przegłębienia,. Ich geneza związana jest właściwie z wodami roztopowymi, płynącymi pod lodem i będącymi pod wpływem dużego ciśnienia hydrostatycznego. Najpiękniejszymi jeziorami rynnowymi na obszarze Borów Tucholskich są: jeziora Charzykowskie i Karsińskie leżące w jednej rynnie, Gwiazdy, Dybrzk, Skąpe i inne.

Wyjątkowym zjawiskiem hydrograficzno-morfologicznym jest rynna a właściwie zespól rynien Jeziora Wdzydzkiego, o różnokierunkowym przebiegu i skomplikowanej topografii dna. Z uwagi na wyjątkowość kształtu, wielkości i niespotykanej pojemności rynna tego jeziora już od dawna stanowiła przedmiot zainteresowania hydrologów.

Często występuje na sandrze jeziora wytopiskowe, powstałe przez wytopienie się izolowanych brył martwego lodu. Jeziora te charakteryzują się niewielka choć zróżnicowana głębokością, nieregularnym, silnie rozwiniętym zarysem linii brzegowej, oraz zaawansowanym procesem zanikania. Przykładami najciekawszymi są jeziora Kruszyńskie, Somińskie i Perzyn.

Na terenie Borów Tucholskich oprócz wymienionych typów jezior spotyka się jeszcze jeziora morenowe, występujące najczęściej w postaci zaokrąglonych niecek (np. Wielewskie). Powstały one w zagłębieniach utworzonych w wyniku nierównomiernej akumulacji lodowcowej.

Powierzchnia i głębokość większych jezior w regionie Borów Tucholskich (Szukalski 1971)

Jezioro zdręczno - jezioro w środku lasu foto: Maciej Żurawka

Swoisty rys krajobrazowi Borów Tucholskich nadają bardzo liczne, niewielkie, bezodpływowe jeziorka, tzw. "oczka", powstałe przez wytopienie niewielkich brył martwego lodu w akumulacyjnych osadach lodowych. Najmniejsze z nich to jeziorka dystroficzne, tzw. "suchary', okolone nasuwającym się na taflę wody płem torfowców. Naturalne zarastanie tych jezior prowadzi do powstania niewielkich torfowisk przejściowych i wysokich - typowego elementu krajobrazu zalesionych obszarów Borów Tucholskich. Większe z tych "oczek" stanowią jeziora o dość zróżnicowanej trofii: charakteryzują się one bardzo czysta wodą oraz specyficzną roślinnością, nie spotykana w innych typach jezior. Sa to jeziora lobeliowe. Liczne skupienie tego typu jezior na terenie Borów Tucholskich podkreśla jego unikalne walory krajobrazowe.

Największym i najgłębszym jeziorem na omawianym terenie jest jezioro Wdzydze. Wiele jezior charakteryzuje się swoistym pięknem. Współtworzą je urozmaicona linia brzegowa, mnogość wysp, stromizny brzegów, często obramowanych wysokopiennym lasem.

Zbiorniki wodne oraz sieć cieków powierzchniowych stwarzają atrakcyjne, naturalne warunki dla rozwoju turystyki, zwłaszcza wodnej.