Rezerwat Dolina Rzeki Brdy foto: Maciej Żurawka

Jedną z form ochrony przyrody są rezerwaty biosfery. Zadaniem ich jest zachowanie „próbek reprezentatywnych” biosfery na wszystkich strefach klimatycznych Ziemi i wszystkich obszarach kulturowych ludzkości jako trwałych poligonów badawczych. Idea utworzenia rezerwatów biosfery powstała w 1972r. w Komitecie Koordynacyjnym UNESCO do spraw MaB (Człowiek i Biosfera). Obecnie funkcjonuje na świecie ponad 300 rezerwatów biosfery. W województwie bydgoskim podjęto działania zmierzające do utworzenia Rezerwatu Biosfery na terenie Borów Tucholskich.

Naturalne i antropogeniczne zróżnicowanie ekosystemów tego obszaru oraz jego reprezentatywność dla niżowej, niemoralnej prowincji biogeograficznej na postglacjalnych obszarach Europy, a także potencjał naukowy związany z tym obszarem, dają dobrą podstawę do ubiegania się o tę formę ochrony. Uczyniono już pierwszy krok – utworzenie parku narodowego i sieci rezerwatów jako rdzenia przyszłego obszaru ochronnego i jako organizatora ochrony istotą rezerwatu biosfery jest nie tyle działalność ochronna, ile naukowo badawcza, oświatowo szkoleniowa, kooperacyjna, popularyzatorska i doświadczalna. Rezerwat biosfery to instytucja, której program obejmuje m.in. szeroką współpracę z lokalnymi społecznościami. Drugim więc krokiem musi być opracowanie programu przyszłego rezerwatu biosfery, uwzględniającego wszystkie jego funkcje i skupiającego, szerokie grono badaczy, praktyków, działaczy społecznych i administratorów. Konferencje naukowe organizowane wspólnie przez uniwersytety w Toruniu i Łodzi oraz uczelnie Bydgoszczy i miejscowe organizacje społeczno kulturalne, są dobrym przygotowaniem do stworzenia takiego programu i wyłonienia jego realizatorów. Terenem spełniającym wszelkie wymogi stawiane przez program UNESCO „Man and Bioshphere” są Bory Tucholskie. Rezerwat Biosfery – Bory Tucholskie powstanie na obszarze ponad 250 tys. ha.

Najlepiej zachowane i różnorodne fragmenty szaty roślinnej, jak również najcenniejsze skupiska fauny znalazły zabezpieczenia w 17 rezerwatach przyrody, w tym 6 rezerwatach leśnych, 8 rezerwatach wodnych i torfowiskowych oraz 3 rezerwatach faunistycznych. Projektuje się utworzenie następnych rezerwatów. Istnieje propozycja tworzenia dużych rezerwatów krajobrazowych - rozumianych jako rezerwaty kompleksowej ochrony. Tego typu obiekty zapewniają ochronę różnorodnych ekosystemów wchodzących w skład rezerwatu. Obecnie na terenie Borów Tucholskich znajdują się następujące rezerwaty przyrody:

„Torfowisko nad Jez. Mętne”
R ezerwat ścisły o powierzchni ok. 53 ha. Jest to najobfitsze stanowisko brzozy niskiej na Pomorzu, występującej na trzęsawiskowym torfowisku przejściowym. W rezerwacie tym chroni się zespół roślin charakterystyczny dla torfowisk przejściowych oraz brzozę niską jako zabytek tundry polodowcowej.

"Bagno Grzybna"
Utworzony 18.03.1980 na pow. 6,26 ha obejmuje typowe zespoły roślinne torfowisk wysokich i mszar ostoja zwierzyny leśnej. Stanowisko żurawia popielatego.

"Ustronie"
Utworzony 23.06.1958r. na pow. 3,87 ha jako leśny rezerwat przyrody - obejmuje fragment naturalnego lasu z udziałem jarzębu brekini. Pozostałość pięknych, starych drzewostanów liściastych. Ciekawy obiekt przyrodniczy: duże zróżnicowanie terenu, wykształcenie kilku zasobów leśnych, a między innymi kraśnej buczyny niżowej, olsu, grądu i brzeziny bagiennej.

kręgi kamienne foto: Maciej Żurawka

„Kręgi kamienne”

Rezerwat archeologiczny i przyrodniczy w nadleśnictwie Czersk, nad rzeką Wdą. Jest to cenny zabytek kultury i jedyny tak dobrze zachowany na terenie Polski. Obiektem tym zainteresowano się w 1 poł. XIX wieku, przy czym początkowo przypuszczano, że pochodzi on z epoki kamiennej oraz dopatrywano się zabytku o charakterze astronomicznym. Jednak badania dowiodły że zabytek pochodzi z okresu rzymskiego ( I, II i III wiek n.e.). Kręgów kamiennych było zapewne 19, do dziś zachowało się 12. Zbudowane zostały z olbrzymich głazów wokół jednego lub dwu kamieni środkowych. Kręgi kamienne są również cenne pod względem przyrodniczym, ponieważ rośnie na nich zespół złożony z około 50 gatunków ciekawych i rzadkich mchów i porostów, zbliżonych bardzo swym charakterem do flory pierwotnych moren. [zobacz więcej]

„Czaplowisko Wysoka”
rezerwat faunistyczny w nadleśnictwie Rytel. W drzewostanie około 170-letnim znajduje się kolonia czapli siwej. Czynnych jest około 40 gniazd.

„Osiny”
Rzerwat ścisły w nadleśnictwie Warlubie, o powierzchni ok. 21ha, jest jednym z najbardziej pierwotnych torfowisk pomorskich. Rezerwat ten jest tym ciekawszy pod względem florystycznym, że występują w nim obok siebie zespoły roślinne torfowisk niskich i przejściowych. Z rzadszych roślin występuje: bagienica, przygiełka, niektóre rzadkie storczyki, modrzewnica zwyczajna i rosiczka.

„Dury”
Rezerwat ścisły w nadleśnictwie Osie, tworzy go grupa 4 małych jeziorek dystroficznych wraz z nabrzeżnymi pasami roślinności torfowej oraz torfowiska porośnięte sosną o ogólnej powierzchni około 11ha. Roślinność wodna, zarastająca jeziorka, jest bardzo skąpa. Na szczególną uwagę zasługuje występowanie na kępach zbudowanych z torfowców żurawiny drobnoowockowej.

„Szczerkowo”
rezerwat częściowy w nadleśnictwie Osie, leśnictwie Sobiny, o powierzchni około 76 ha. Rezerwat ten, położony wśród rozległych jednolitych kompleksów borowych, jest fragmentem wspaniale zachowanego drzewostanu liściastego, należącego do typu grądów. Rosną tu wspaniałe dęby i graby, rzadziej buki. W drzewostanie tym pojawia się charakterystyczna dla Pomorza brekinia.

"Jezioro Zdręczno"
Utworzony został 26.03.1982r. na pow. 15, 74 ha - obejmuje silnie zarastające eutroficzne jezioro i zespół torfowisk. Rozwijają się tu zespoły prawnie chronionych roślin wodnych oraz pła dywanowego i mszaru kępkowo - dolinkowego.

"Cisy nad Czerską Strugą"
Utworzony 26.03.1982r na pow. 17,19 ha jako leśny rezerwat przyrody - obejmuje stanowiska cisa pospolitego, pochodne z samosiewów i nasadzeń z XIX wieku.

"Jeziorka Kozie"
Utworzony 18.05.1984r na pow. 12,30 ha - obejmuje 4 śródleśne jeziorka dystroficzne z zespołami torfowisk przejściowych. Rozwijają się tu następujące zespoły roślinne: pło mszarne, mszar kępkowo dolinlowy oraz bór bagienny. Liczne stanowiska roślin prawnie chronionych oraz nisze ekologiczne płazów i gadów.

"Bór Chrobotkowy"
Uznano za rezerwat przyrody obszar lasu o powierzchni 41,50, położony w gminie Brusy. Celem ochrony jest zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych klasycznie wykształconego boru chrobotkowego z rzadką i i unikalną florą porostów.

"Jezioro Małe Łowne"
Uznano za rezerwat przyrody obszar lasu, bagien, jezior o powierzchni 37,83 ha w gminie Chojnic. Celem ochrony jest zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych roślinności charakterystycznej dla torfowisk przejściowych i wysokich borów bagiennych, wilgotnych oraz świeżych z występującymi tu gatunkami roślin chronionych, rzadkich i zagrożonych wyginięciem.

"Źródła rzeki Stążki"
Uznano za rezerwat przyrody obszar lasu, wód płynących, użytków rolnych i ekologicznych o pow. 250,02 ha położony w gminie Cekcyn. Celem ochrony jest zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych, krajobrazowych i turystycznych fragmentu doliny rzeki Stążki z jej źródłami w wyjątkowych walorach widokowych.

"Bagna nad Stążką"
O pow. 677,88 ha, rozpościera się tam wspaniały widok na największe w Borach Tucholskich torfowisko niskie. Rozwija się tu charakterystyczny typ roślinności niskotorfowiskowej ze znaczną przewagą turzyc, określany jako murawy turzycowe. Rozległe bagna stanowią również doskonałe warunki siedliskowe dla wieli gatunków ptaków, a prawdziwą ozdobą tych mokradeł jest żuraw

„Kuźnica”
Rezerwat leśny w nadleśnictwie Warlubie o powierzchni około 7 ha. Rezerwat od wsch. graniczy z jeziorem Rumacz. Został on utworzony dla zachowania w celach naukowych fragmentu boru wilgotnego wyrosłego w specjalnych warunkach glebowych i wilgotnościowych.

„Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego”
Rezerwat położony w Nadleśnictwie Wierzchlas, o powierzchni około 37ha., jest zabytkiem pierwotnej puszczy pomorskiej z najpiękniejszym i największym skupieniem cisów w całej Europie. Cisy w ilości ok. 4000 sztuk występują tam wśród niebotycznych sosen, starych dębów, lip, grabów, brzóz, jaworów, olch. Ten cenny zabytek był chroniony przez leśników od przeszło stu lat, a został aż do naszych czasów dzięki korzystnemu położeniu. Wiek i pierścienie cisów są różne. Najgrubszy, a może i najstarszy, nazwany cisem Chrobrego ma obwód w pierścienicy 250 cm i pamięta zapewne czasy Bolesława Chrobrego, a może i jeszcze wcześniejsze. To malownicze uroczysko w latach 1926 do 1935 było dla jednego z największych malarzy polskich, Leona Wyczółkowskiego, nieprzebraną skarbnicą natchnień przez swoją tajemniczość, wywołaną atmosferą wieczności i prastarości. Urzekało ono mieszaniną różnych gatunków drzew, kolumnami prastarych sosen, a przede wszystkim wiekowym wyglądem cisów o ciemnopąsowym kolorze kory, niekiedy o dziwacznie, jakby konwulsyjnie powyginanych pniach i konarach, o których Wyczółkowski mówił, że brak na nich tylko podpisu Chrobrego. Rezerwat cisów, Święty Gaj – jak go nazwał Wyczółkowski, dał polskiej sztuce ponad sto wspaniałych prac tego malarza, wykonanych przeważnie kredą litograficzną i tuszem. Niektóre, bajecznie opracowane przez Wyczółkowskiego fragmenty rezerwatu wzbudzały zachwyt i podziw na wystawach krajowych i zagranicznych, a portret prastarego cisa zw. Chrobrym, znajdujący się dzisiaj w muzeum bydgoskim, uzyskał pierwszą nagrodę na wystawie w Wenecji.